انواع طرحواره ها کدامند؟ نحوه تشخیص و درمان

طرحواره یک الگوی ذهنی با یک ساختار شناختی ثابت می‌باشد. در واقع این الگوی ریشه تفکرات و شخصیت فرد را تشکیل می‌دهد. به واسطه طرحواره فرد به شیوه‌ای خاص مفاهیم موجود در جهان هستی را می‌تواند شناسایی کند. در واقع طرحواره یک نوع چارچوب ذهنی است، که در دوران کودکی شکل می‌گیرد. این چارچوب در بزرگسالی نیز ادامه پیدا می‌کند و حتی فرد محرک های بیرونی را به واسطه آن ادراک خواهد کرد. طرحواره انواع مختلفی دارد و در هر یک فرد چارچوب ذهنی و شناختی خاصی را دنبال می‌کند. به عنوان مثال افرادی که درگیر طرحواره وابستگی هستند؛ ساده ترین کارها را به تنهایی نمی‌توانند انجام دهند. از اندیشمندان برجسته‌ای که در خصوص طرحواره به بررسی و تحقیق پرداخته‌اند؛ ارسطو و کانت هستند. ریشه برخی از مشکلات و کمبودهای دوران کودکی باعث ایجاد طرحواره‌های مختلفی در فرد می‌شود. تحت چنین شرایطی فرد از مسیر شناخت خود و جهان هستی غافل خواهد ماند. به نوعی سازماندهی اطلاعات برای عملکرد بهتر مغز به درستی انجام نمی‌گیرد. 

طرحواره چیست؟

اولین تعریف طرحواره به صورت جامع در سال ۱۹۸۰ بیان شد. در واقع طرحواره با سازماندهی اطلاعات باعث عملکرد بهتر مغز خواهد شد. از عوامل بسیار مهم در تشکیل طرحواره می‌توان فرهنگ اشاره کرد. طرحواره در سال‌های ابتدایی زندگی شکل می‌گیرد و تا بزرگسالی ادامه پیدا می‌کند. همچنین این مسئله می‌تواند اثرات مثبت و منفی در زندگی فرد به همراه داشته باشد. بر اساس نوع طرحواره الگوی ذهنی ایجاد می شود. طرحواره بر اساس معلومات فردی شکل می گیرند و همواره فعال هستند. به طور کلی ریشه های تشکیل طرحواره در دوران کودکی شکل می‌گیرد. رفتار والدین در تشکیل این الگو و ساختار ذهنی نقش بسیار مهمی دارد. به طور کلی طرحواره مثبت به بهبود شرایط زندگی در دوران بزرگسالی نیز کمک می کند. در صورتی که طرحواره منفی جز احساس پوچی، ناامیدی و بیهودگی فایده ای برای فرد نخواهد داشت. انواع طرحواره شامل: وابستگی، شکست، رهاشدگی، ایثار، محرومیت هیجانی، نقص و شرم، انزوای اجتماعی و…. هستند. طرحواره‌های منفی تمامی ابعاد زندگی شخصی، اجتماعی و کاری فرد را می‌تواند تحت الشعاع خود قرار دهد. 

انواع طرحواره کدامند؟

برخلاف تمامی باورهای رایج طرحواره انواع مختلفی دارد. هر یک با ایجاد یک الگوی ثابت، باعث ایجاد مشکلات مختلفی در زندگی شخصی می‌شوند. اغلب طرحواره‌ها باعث تغییر رفتارهای اجتماعی و عاطفی می‌شوند. همچنین پروسه درمان هر طرحواره بر اساس نوع آن متغیر می‌باشد. پس از اتمام درمان فرد الگوی ذهنی جدیدی خواهد داشت. این افراد از بند مشکلات و آسیب های کودکی به واسطه طرحواره درمانی می‌توانند رها شوند. همچنین پیاژه شش طرحواره شی (Object)، شخص (Person)، اجتماعی (Social)، رویدادی (Event)، فردی یا خود (Self) و نقش (Role) را معرفی کرده است. تمامی این طرحواره‌ها ابعاد مختلف زندگی فرد را تحت الشعاع خود قرار می‌دهند.

برخی از طرحواره‌ها باعث بدبین شدن فرد شده و حتی محدودیت‌های مختلفی را به وجود خواهند آورد. یک طرحواره ناسازگار باعث عدم موفقیت در زندگی اجتماعی خواهد شد. به عنوان مثال به دلیل مسائل و مشکلات موجود فرد تنها بودن را ترجیح می‌دهد. از علل اصلی بروز طرحواره می‌توان به فقدان نیازهای اصلی در دوران کودکی اشاره کرد. کودکانی که حامی ندارند؛ بیشتر درگیر چنین مسائلی می‌شوند. از دیگر علل بروز این مسئله می‌توان به افراط و تفریط اشاره کرد. به طور کلی انواع طرحواره شناخته شده در دنیای روانشناسی شامل موارد زیر هستند: 

●طرحواره‌های ترد و جدایی:

افرادی که درگیر این طرحواره هستند؛ مدام نگران از دست دادن عزیزان خود هستند. در واقع این حس ترس مانع نزدیک شدن فرد به دیگران می‌شود‌. این مسئله بسیار مخرب است و حتی باعث بروز آسیب‌های جبران ناپذیری در زندگی اجتماعی می‌شود. این افراد منزوی بودن را انتخاب می‌کنند و حتی قدرت بیان احساسات واقعی خود را نیز ندارند. همچنین در روابط عاطفی نیز فرد رفتارهای نامناسبی را از خود بروز می‌دهد، که باعث ایجاد مشکلات گوناگونی می‌شود. افرادی که در کودکی حامی یا والدین خود را از دست داده‌اند؛ درگیر این طرحواره می‌شوند. در واقع این طرحواره از یک ترس کودکی سرچشمه می‌گیرد.

این مسئله در دوره نوجوانی و جوانی به نقطه اوج خود می‌رسد. به طوری که فرد از مدار یک زندگی سالم خارج می‌شود. طرحواره ترد و جدایی در بزرگسالی باعث بروز طرحواره‌های زیر می‌شود: 

■طرحواره رها شدگی:

این افراد به دلیل از دست حامی یا والدین خود در سنین کودکی دچار احساس رها شدگی می‌شوند. به طوری که فرد مدام به از دست دادن عزیزانش فکر می‌کند و این فکر اثرات مخربی را به وجود می‌آورد. در واقع فرد همیشه درگیر چالش تنها ماندن می‌باشد. 

■طرحواره نقص و شرم:

این افراد به دلیل تجربه جدایی در سنین کودکی احساس نقص و شرم می‌کنند. به نوعی این مسئله باعث کمبود اعتماد به نفس فرد می‌شود. در واقع بیمار احساس می‌کند، در صورت اطلاع دیگران از این مشکل ترد خواهد شد. این طرحواره نیز پیامدهای جبران ناپذیری را از نظر روحی در فرد به وجود می‌آورد. 

■طرحواره وابستگی:

حدود ۳۹ درصد از افرادی که درگیر طرحواره ترد و جدایی هستند؛ در نوجوانی و حتی جوانی درگیر طرحواره وابستگی می‌شوند. این افراد به دلیل وابستگی بیش از حد و احساس ترس ناشی از جدایی به روابط اشتباه ادامه می‌دهند.

ادامه دادن این شرایط باعث بروز مشکلات جدی‌تری در زندگی فرد خواهد شد.

●طرحواره‌های خودمختاری و عملکرد مختل:

از دیگر طرحواره‌های شایع می‌توان به خودمختاری اشاره کرد. این طرحواره بیشتر زندگی اجتماعی، شخصی و حتی کاری فرد را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد. افرادی که درگیر این طرحواره هستند، در تصمیم‌گیری صحیح و زندگی مستقل با مشکلاتی مواجه می‌شوند. اغلب افرادی که در دوران کودکی وظایف بسیار زیادی را بر عهده داشته‌اند؛ درگیر طرحواره خودمختاری می‌شوند. این طرحواره در زندگی مشترک نیز می‌تواند پیامدهای جبران ناپذیری را به همراه داشته باشد. این مسئله باعث خودمختاری مطلق و مستقل فرد می‌شود. به طوری که بیمار به دلیل دید بدی که به دیگران دارد؛ تمامی کارهای خود را به تنهایی انجام می‌دهند. این افراد شاید در نگاه اول سرسخت و قوی به نظر برسند؛ ولی به دلیل درگیری با آسیب‌های مختلف انسان‌های کاملی نیستند. همچنین این طرحواره باعث ایجاد حس اعتماد به نفس کاذب نیز در فرد می‌شود.

این نوع از بیماران به دلیل خودمختاری مطلق تصمیمات نادرستی می‌گیرند. طرحواره زیرمجموعه طرحواره خودمختاری به شرح زیر هستند: 

■طرحواره بزرگ منشی:

این نوع از افراد خود را برتر از دیگران می‌دانند. در واقع خود را لایق زندگی بهتر دانسته و از برقراری ارتباط با انسان‌های عادی لذت نمی‌برند. این طرحواره باعث می‌شود؛ فرد اهمیتی به خواسته‌های دیگران ندهد. در واقع هدف نهایی این افراد رسیدن به خواسته‌های بزرگ می‌باشد.

■طرحواره بازداری هیجانی:

درصد قابل توجهی از افراد درگیر با طرحواره خودمختاری درگیر طرحواره بازداری هیجانی هستند. در واقع فرد احساس می‌کند، در صورت عدم کنترل احساسات فرد موفقی نخواهد شد.

تحت چنین شرایطی احساس سرکوب شده و خلق و خوی فرد تغییر پیدا می‌کند. این افراد علاقه‌ای به تجربه هیجان در زندگی ندارند. 

■طرحواره استانداردهای سطح بالا:

این افراد استانداردهای سطح بالایی را برای زندگی خود در نظر می‌گیرند. در واقع با در نظر گرفتن چنین شرایطی به دنبال بهبود شرایط زندگی خود هستند. این مسئله باعث وارد شدن فرد به مسیر جدیدی از زندگی می‌شود.

به نوعی میزان احساسات و فشارهای روانی افزایش پیدا می‌کند و حتی از مورد انتقاد قرار گرفتن توسط دیگران هراس دارند. 

●طرحواره‌های مرزهای مختل:

درگیری با این طرحواره می‌تواند پیامدهای مختلفی برای زندگی فرد داشته باشد. افرادی که درگیر این طرحواره هستند؛ حد و مرز مشخصی را برای روابط خود نمی‌توانند در نظر بگیرند. به نوعی مسیر زندگی در ابعاد مختلف احساسی و اجتماعی درگیر چالش‌های جدید می‌شود. خصوصا در سنین نوجوانی تعیین حد و مرز برای فرد بیشتر از هر زمانی سخت می‌شود. برای عبور از بحران‌ سختی‌ها در این مسیر باید نسبت به درمان اقدام کرد. در غیر این صورت به دلیل عدم تعیین مرزهای مشخص زندگی عادی فرد وارد گرداب جدیدی از مشکلات خواهد شد. همچنین این طرحواره خطرات جدی برای روابط عاطفی می‌تواند به وجود بیاورد.

به نوعی عدم تعیین مرز در زندگی عاطفی باعث بروز چنین مشکلی می‌شود. متاسفانه این افراد علائم اصلی طرحواره مرزهای مختلف را نادیده می‌گیرند. 

■طرحواره اطاعت:

این افراد به دلیل عدم اطلاعات کافی در خصوص حد و مرز مربوط به روابط مختلف درگیر طرحواره اطاعت می‌شوند. تحت چنین شرایطی فرد به دلیل سرکوب عواطف و احساسات وارد مسیر جدیدی از زندگی می‌شود. این طرحواره همراه با احساس مجازات و تنبیه خواهد بود. 

■طرحواره خود کنترلی ناکافی:

از مسایل شایع در افراد درگیر با طرحواره مرزهای مختل می‌توان به خود کنترلی ناکافی اشاره کرد. در واقع فرد به دلیل عدم خود کنترلی درگیر احساسات منفی نظیر: ناامیدی و شکست می‌شود. با چندین جلسه تراپی می‌توانید حد و مرزهای مشخص شده را شناسایی کنید. تحت چنین شرایطی وارد فاز جدیدی از زندگی موفق خواهید شد. 

●طرحواره‌های هدایت شدن توسط دیگران:

تفریط والدین در برخی از مسائل تربیتی باعث بروز علائم اولیه طرحواره‌‌های هدایت شدن توسط دیگران در کودک می‌شود. این افراد در بزرگسالی نیز درگیر مسائل و آسیب‌های جدی می‌شوند. به نوعی فرد قدرت انجام دادن ساده‌ترین کارها را نیز از دست می‌دهد. این مسئله باعث ایجاد مشکلات بزرگی در روحیه فرد می‌شود. فرد بیمار درگیر احساس ناکافی بودن است و مدام برای جبران این مسئله به اشتباه تصمیم می‌گیرد. این افراد در روابط دوستانه و عاطفی بیشتر نقش یک قربانی را اجرا می‌کنند. در واقع طرف مقابل به راحتی می‌تواند احساسات و زندگی بیمار را کنترل کند.‌

همچنین در این طرحواره فرد قدرت تصمیم‌گیری خود را از دست می‌دهد. این افراد درگیر اضطراب و ترس نیز می‌شوند. به طوری که ساده‌ترین کارها را نیز نمی‌توانند انجام دهند. 

■طرحواره خود توسعه نیافته:

اغلب کودکانی که وابستگی بیش از حدی به والدین دارند؛ درگیر این عارضه می‌شوند. این افراد از نظر روحی خود را کامل نمی‌دانند و از ویژگی‌های اصلی خود آگاهی کافی ندارند.

در واقع وابستگی شدید عاطفی باعث از دست دادن هویت اصلی زندگی می‌شود. این افراد تلاشی برای توسعه روحیه و شخصیت خود نمی کنند. 

■طرحواره شکست:

یکی از باورهای غلط و اشتباه چنین افرادی شکست خوردن در صورت عدم هدایت و اطاعت از دیگران می‌باشد. به طور کلی احساس ترس ناشی از شکست باعث ایجاد چنین حسی در فرد می‌شود. این مسئله تله بسیار بزرگی است، که باعث ناتوان شدن و عدم کنترل احساسات می‌شود.

این افراد به دلیل ترس از شکست هیچ گاه مسیر استعدادهای خود را دنبال نمی‌کنند. 

●طرحواره‌های هوشیاری افراطی و بازداری:

این طرحواره باعث بازداری افراطی فرد از احساسات و نیازهای اساسی می‌شود. به طوری که بیمار درگیر احساس خودخویشن داری شده و از بیان احساسات خود خودداری می‌کند. این افراد بسیار هوشیار هستند و خود را انسانی کاملی می‌دانند. به نوعی فرد برای جلوگیری از بروز هرگونه مشکلی ابعاد مختلف و ثانویه هر مسئله‌ای را مورد بررسی قرار می‌دهد. تحت چنین شرایطی فرد از مسیر یک زندگی عادی خارج می‌شود. برخی از مسائل تربیتی افراطی باعث بروز چنین طرحواره‌ای می‌شود.

در کودکان این طرحواره با علائمی نظیر: عدم مشارکت با دیگران، انزوای اجتماعی و مشکلات اعتماد ظاهر می‌شود. این افراد به تمامی مسائل دید منفی دارند. 

■طرحواره بدبینی:

اغلب افرادی که درگیر این طرحواره هستند؛ دید منفی نسبت به مسائل و مشکلات مختلف دارند. در واقع جنبه‌های مثبت زندگی را نادیده می‌گیرند و به دلیل شرایط ایجاد شده در برقراری ارتباط با مشکلات متعددی مواجه می‌شوند. 

■طرحواره محرومیت هیجانی:

این افراد توجهی به احساسات و هیجانات زندگی ندارند. در واقع از مسائل هیجانی زندگی فاصله می‌گیرند. یکی از دلایل اصلی این مسئله هوشیاری در خصوص مسائل مختلف می‌باشد. 

هر یک از طرحواره‌ها می‌توانند سایر عواطف و احساسات فردی را نیز درگیر خود کنند. به نوعی الگوی ثابت طرحواره باعث ایجاد عادت‌های غلطی شده، که نادیده گرفته می‌شوند. 

نحوه تشخیص انواع طرحواره:

روش‌های مختلف و متعددی برای شناسایی و تشخیص انواع طرحواره وجود دارد. به کمک چنین شیوه‌هایی درمانگر می‌توان نوع طرحواره را شناسایی کند. پس از شناسایی دقیق مسیر درمان آغاز خواهد شد. در حالت کلی از تست‌های مختلف برا تشخیص دقیق و حرفه‌ای کمک گرفته می‌شود. از تست‌های مشهور برای تشخیص طرحواره‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 

●تست طرحواره‌های ناسازگار یانگ:

این تست مشهور به تشخیص دقیق طرحواره‌های ناسازگار با شخصیت اجتماعی کمک بسیار زیادی می‌کند. نتایج این تست در صورت صادق بودن فرد دقیق خواهد بود. 

●تست طرحواره یانگ فرم بلند:

در این تست شما باید به تعدادی از سوالات پاسخ دهید. این تست توسط اندیشمند بزرگ یانگ طراحی شده است. قبل از پاسخ دادن به هر پرسشی حتما چند ثانیه فکر کنید، تا به بهترین شکل ممکن پاسخ دهید. 

برای کسب اطمینان بیشتر حتما دو تست را انجام دهید و نتایج نهایی را بررسی کنید. 

سبک‌های طرحواره

از مسائل مهم پیرامون طرحواره می‌توان به سبک آن اشاره کرد. در واقع هر کدام از طرحواره‌ها از سبک خاصی پیروی می‌کنند. 

●طرحواره سبک اجتناب:

از رایج‌ترین سبک‌ها می‌توان به سبک مقابله‌ای اجتناب اشاره کرد. اغلب افرادی که درگیر طرحواره هستند و سال‌ها یک الگوی غلط ذهنی را دنبال کرده‌اند. بسیاری از افراد درگیر با این سبک از طرحواره از هر موقعیتی که منجر به تغییر این الگوی ذهنی ثابت خواهد شد؛ دوری می‌کنند. در واقع فرد از چالش‌هایی که منجر به فعال شدن طرحواره می‌شوند؛ فراری است.

●طرحواره سبک تسلیم:

سبک تسلیم نیز در بسیاری از بیماران مشاهده است. این افراد در برابر مسائل و مشکلات ناشی از طرحواره تسلیم می‌شوند. به نوعی هیچ تلاشی برای اصلاح وضعیت موجود نمی‌کنند. این افراد در جهت خواسته‌های دیگران بیشتر قدم برمی‌دارند. 

●طرحواره سبک جبران افراطی:

از دیگر سبک‌های متداول طرحواره می‌توان به جبران افراطی اشاره کرد. فرد درگیر با این طرحواره دقیقا در جهت متضاد رفتار می‌کند. به عنوان مثال فردی که درگیر انزوای اجتماعی است؛ مدام در موقعیت‌های اجتماعی حاضر می‌شود. 

در هر سبک از طرحواره عادات غلطی وجود دارد، که باعث تثبیت بیشتر این الگوی ذهنی غلط می‌شوند. 

سبک‌های مقابله با هر طرحواره:

درمانگر از روش‌های مختلف برای مقابله و درمان با هر طرحواره کمک می‌گیرد. در این بین چارچوب غلط ذهنی ایجاد شده در فرد می‌تواند باعث ایجاد حالات جدیدی شود. به عنوان مثال در سبک مقابله‌ای اجتناب، فرد از موقعیت‌های اجتماعی دور می‌شود. به نوعی احساس ترس باعث ایجاد چنین حالتی در فرد خواهد شد. از دیگر پیامدهای سبک مقابله‌ای می‌توان به تسلیم اشاره کرد. این چالش باعث تضعیف روحیه فرد می‌شود. در واقع فرد تسلیم موقعیت ایجاد شده می‌شود و تلاشی برای رهایی نمی‌کند.

سبک مقابله‌ای پنهانی نیز در برخی از بیماران مشاهده شده است. این افراد علائم اولیه طرحواره خود را نادیده می‌گیرند. در واقع اعتقاد دارند؛ نادیده گرفتن سبکی از مقابله با شرایط می‌باشد. در صورتی که متاسفانه این شرایط باعث تشدید مشکلات موجود خواهد شد.

تکنیک های طرحواره درمانی:

درمانگر از روش های مختلف و متعددی برای درمان طرحواره کمک می گیرد. همچنین تکنیک درمانی بر اساس نوع طرحواره متغیر می‌باشد. از تکنیک‌های موثر برای درمان این عارضه می‌توان به schema therapy اشاره کرد. این تکنیک درمانی نتایج بی نظیری در تغییر الگوهای ذهنی دارد. از دیگر شیوه‌های درمانی CBT می‌باشد.

در این شیوه از درمان تله‌های موجود نیز برطرف می‌شوند. در نهایت یک الگوی ذهنی جدید فرد زندگی را آغاز می‌کند. 

جمع بندی:

طرحواره یک ساختار ذهنی و شناختی است، که به ادراک بهتر مسائل کمک بسیار زیادی می‌کند. اولین نظریه پیرامون طرحواره توسط یانگ مطرح شد. فرهنگ و تربیت نقش موثری در شکل گیری طرحواره دارند. همچنین درگیری با این مسئله می‌تواند اثرات مثبت و منفی را به همراه داشته باشد. طرحواره در سال‌های ابتدایی زندگی شکل می‌گیرند و به مرور زمان پررنگ می‌شوند. انواع طرحواره به شیوه‌های مختلف قابل درمان هستند.

پروسه درمان بر اساس نوع طرحواره تعیین می‌شود. همچنین سبک طرحواره در شکل گیری ساختارهای ذهنی نقش موثری دارد.